1.Ülkenin kimliği:
Orta Asyada yer alan Türkmenistan, kuzeydoğudan Özbekistan, güneydoğudan Afganistan, güneyden, İran, batıdan Hazar denizi ve kuzeybatıdan Kazakistan ile sınırlıdır.
Ülkenin toplam yüzölçümü 448.100 km kareyi bulur. Bu yüzölçümü ile Batı Türkistanda 5 Türk Cumhuriyeti içinde ,Kazakistandan sonra ikinci büyük ülkedir.Amuderya nehrinin bir kısmı ,Özbekistan ile sınırı belirler
Kuzeybatıda , Hazar denizi’nin kolu olan yüzölçümü 13.000 km kareyi bulan Karaboğaz gölü (ya da körfezi),Türkmenistan’ın içine bir cep şeklinde girer. Türkmenistan yüzölçümünün %90’nı çöller (özellikle Karakum Çölü) ve kurak bozkırlar oluşturur.
2.Doğal Coğrafya Özellikleri
Türkmenistan’ın yeryüzü şekilleri son derece düz ve sadedir.Dağlar daha ziyade doğu ve güney sınırları yakınlarında yer alır. Dünyanın en büyük kum çöllerinde biri olan karakum çölü (350.000 km kare), ülkenin büyük bir bölümü (%90’nı) kaplayarak, Kazakistan’a doğru uzanır.Ülkenin en alçak noktası, kuzeybatıda deniz sevyesinden 81 m. Daha aşağıdadır
Ülkenin doğu ve güneyinde yer alan Kugitang ve Kopet dağları (2942 m.), Alp-Himalaya sisteminin bir parçasıdırlar. Aşınmış, çıplak Kopet dağ kütlesi, 2000 m.den fazla bir yükseklikten, Türkmenistan düzlüklerine dimdik iner. Kopet dağlarının kuzeyinde, dağların düzlük alanlarla kesişme bölgesinde, kuzeybatı-güneydoğu istikametinde, büyük bir fay (kırık) hattı uzanır. Bu nedenle ülkede sık sık deprem olur. 1948 depreminde, Başkent Akşabat yerle bir olmuştur.
Karakum Çölü’nde yüksekliği yer yer 5 katlı bina kadar olan kum tepeleri vardır. Çölün kenarında akan Amuderya (Ceyhun), Murgab ve tecen ırmaklarının vadilerinde, uzunluk yaklaşık 1000 km.yi bulan karakum kanalı yer almaktadır.
Türkmenistan’da çöllerden başka, vaha bölgesi yer alır. Kopet, Murgab, Orta ve Aşağı Ceyhun Başlıca vahalardır. Ancak bu vahalar, Karaboğaz gölünün doğusunda yer alan Turan ovasında ve Amuderya (Ceyhun) kıyılarında yoğunluk kazanmaktadır. Ülkenin batısında ve güneyinde Karapul, Bacur ve balkan yaylaları vardır. Vahalar ve yaylalar, aynı zamanda yoğun yerleşme tarım bölgeleridir.
Yeryüzü şekillerinin, iklim üzerindeki etkisi büyüktür. Ülke yüzölçümünün büyük bir bölümü çöl oluşturması ve güneyden dağlarla çevrili olması, sert ve karasal iklimin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Sıcaklıklar gün, ay ve yıl içinde büyük değişiklikler gösterir. Temmuz ayı ortalamalrı 28-32 derece arasında değişirken, bazen gün içinde gölgede sıcaklık 50 dereceyi bulur. Ülkede kış, kısa ve sert geçer. Ocak ayı ortalamaları 4-5 derece arasında değişmekle beraber, bazen -25 derecenin altına düştüğü görülür. Afganistan sınırında yer alan Kuşka’da kış mevsiminde sıcaklık -33 dereceye kadar düşmüştür.
Türkmenistan en önemli akarsuyui Amuderya (Ceyhun) nehridir. 1950’lerde inşaatına başlanan karakum kanalı, Amuderya nehrinin sularını alır ve çölü kateder. 1100 km. uzunluğundaki bu kanal, hem sulama hem de ulaşım amaçlıdır. Ayrıca kopet dağlarından kaynağını alan , bir süre İran sınırını oluşturan artek ve kolu Sumbar , Hazar denizine dökülür.Afganistanda Babadağdan doğan tecer ve murgap ırmakları, Türkmenistan topraklarına girdikten sonra, Karakum çölünde kaybolurlar.
Ülkenin orta ve kuzey bölümünde Karakum çölü yer aldığından, akarsu yoktur.Türkmenistanda vadi ve platolar dışında kalan geniş alanlara , çöl bitkileri ve bozkırlar kaplar. Vadi boylarında ve vahalarda kavak ve söğüt türleri yetişmektedir.Bozkırların doğal hayvanı tilki, çöllerde Karakum ceylanı yaşar.
3.Beşeri ve Coğrafi Özellikleri
Türkmenistan’da yaşayan insanların, %72’sini Türkmenler oluşturur.”Türkmen” terimi ilk defa 10.yüzyılın sonlarında Makdisi tarafından kullanıldığı bilinmektedir.
Sultan sencer zamanında Miladi 1120 yılında Türkmenistanı gezen Şeref El-zaman el-Mervezi “Tabai’ el-hayavan” adlı eserinde Türkmen kelimesini “islam ile şereflenen Türk anlamında kullanıyor. Ayrıca Türk kelimesinin anlamı , Farsça “Türkmanend =Türke benzeyen “ kelimesindende geldiği de belirtilmektedir. Bazı kaynaklarda da ;11.yüzyıldan itibaren batıya doğru göç eden Oğuzlardan, Müslüman olanlarına Türkmen denilmiştir.Daha sonra , Türkmen ve Oğuz kelimeleri aynı anlamda kullanılmaya başlanmıştır.
Oğuzların kınık boyu , Selçuklu kayı boyu Osmanlı Devleti’ni kurmuşlardır.Ruslar 1881 sonlarında ünlü türkmen kalesi Göktepe’yi ele geçirmişlerdir. 1917 devriminden sonra, Rus askerleri, Türkmenistan topraklarından geri çekilmişlerdir. Ancak bunu fırsat bilen ingilizler bölgeyi istila ettiler 1920-1921’de Rus orduları tekrar Türkmenistan’a girdiler ve Sovyet rejimini uygulamaya başladılar. 1924’deki Türkmen Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmuştur. 1989’daki bağımsızlık hareketine, Türkmenistan da katılmış ve 27 ekim 1991’de bağımsızlığını ilan etmiştir. 21 aralık 1991’de ise bağımsız devletler topluluğuna katılmıştır.
Türkmenistan’ın nüfusu 1936’larda 1.267.000, 1970’lerde 2.223.000 kişi kadardı. Ülke nufusu 1980’de 2.828.000’e ve 1993’de 3.805.000’e ulaşmıştır. 1995 yılında yapılan genel nüfus sayım sonuçlarına göre; ülkenin toplam nüfusu 4.460.000 kişiyi bulmaktadır. Bunu 2.247.000’i kadın, 2.217.000 erkek nüfusu oluşturmaktadır. Yıllık nüfus artış hızı %2,5 kadardır. Bu artış ile nüfus , 28 yılda ikiye katlanacağı tahmin edilmektedir.
Ülkenin 2007 yılı tahmini nüfusu 5.097.028 kişiye ulaşmıştır. Türkmen nüfus oranı 1989’da % 72 iken 1997 nüfus sayımında %80 lere çıkmıştır ve 2003 yılı ortasında belirtilen rakam, bu oranın %95’e ulaştığıdır.Türkmenistan idari bakımından 5 bölgeye ayrılır.Ayrıca ülkede 21 rayon , 14 şehir vardır. İdari bölgeler ; Aşkabat,Çarçau Taşauz,Nebitdağı,(kızılsu) ve Merv (Mari)’dir.Bugün toplam nüfusun % 45’i şehirlerde yaşamaktadır. Başkent Akşabad’da 1936’da 80.000 yaşarken , bu nüfus 1989 yılında yaklaşık 412.200 kişiye 1995 yılında 536.000 kişiye ulaşmıştır.Diğer önemli şehirleri; Çaraçu (166.400 kişi ) ,Taşauz (117.000 kişi) Türkmenbaşı (Ruslar tarafından konan adı, Krasnovodsk = kızılsular ) (55.000 kişi ) ve Merv’ dir.

4.Ekonomik Coğrafya Özellikleri
448.100 km kare olan Ülkenin toplam yüzölçümünün ,%78’i (350.000km karedir karakum çölü tarafından kaplanmıştır. Ancak 1951 yılında yapımına başlanan ve 1958’de tamamlanan karakum sulama kanalları sistemi ,karakum çölünün güney ve güneybatı yarısında 1,5 milyon hektar arazinin tarıma açılması sağlanmıştır.Türlmenistanın tarım ve hayvancılığı yıl geçtikçe gelişme kaydetmektedir. Tarıma elverişli arazilerin yarısında pamuk ekimi yapılır.ülkenin yıllık pamuk üretimi 1.5 milyon tonu bulmaktadır. Bağımsız Devletler Topluluğu pamuk üretiminin % 15’ini Türkmenistan karşılar. Uyygunsuz hava koşulları ve toprak kalitesini azalması nedeniyle son yıllarda pamuk üretiminde düşüşler görülmektedir.2003-2005 yılları arasında yıllık pamuk üretimi 720.000 ton civarındadır.
Pamuk tarımı dışında buğday, arpa ,mısır ve tütün yetiştirilmektedir.yıllık 450.000 ton tahıl 330 bin ton sebze , 370 bin ton kavun – karpuz ve 200 bin ton üzüm üretilmektedir. Çarçau ve çevresinde ;kavun , karpuz Aşkabat ve Merv arasında üzüm bağları geniş yer tutar.
Türkmenistan ‘ın kırsal yerleşmelerinde ve göçebe hayatta hayvancılık temel geçim kaynağıdır. Türkmenistan ‘ın Ahal- Teke atları dünyaca ünlüdür. Ülkede 1992 yılı itibariyle 900 bin bsş sığır 5.380 bin baş koyun beslenmektedir. Özellikle karakul koyunları meşhurdur. Bu cins koyunların derilerinden Astragan kürkleri yapılmakta ve dünya kürk pazarında büyük talep görmektedir.
Türkmenistanın , yer altı kaynakları bakımından çok zengindir. Doğal gaz , petrol , kömür , minarel tuzlar , sülfür ,alimünyum (yıllık üretimi 1.5 milyon ton ) kükürt, potasyum ,kurşun , nitrojen iyod , sodyum ve sülfat başlıca yer altı kaynaklarıdır. Ülkenin petrol rezervi 1.1milyar ton olarak kabul edilmektedir. Doğal gaz rezervi 2.67 trilyon metre küp olarak hesplanmaktadır. Bir başka tahmini hesaplamaya göre , ülke doğal gaz rezervi 21 tirilyon metre küp olarak belirtilmiştir. Türkmenistan hükümetinin doğal gazın transferinde ve ihracatta yaşadığı güçlükler nedeniyle yılda 13.300 milyar metreküpe kadar düşmüştür. 2005 yılında 63 milyar metreküp doğalgaz ve 9,5 milyon ton ham petrol üretilmiştir.
Yeraltı kaynakları bakımından zengin olmasına rağmen, Türkmenistan sanayide beklenen gelişmeyi gösterememiştir. Dokuma, enerji, petrol-kimya sanayi tesisleri kurulmuştur. 1950’lerde kurulan Krasnovodsk petrol rafinesinin yıllık kapasitesi 5,5 milyon tondur. Ülkede yeralan 61 adet dokuma fabrikasının üretimi, sanayi üretiminin %35’ni oluşturur.
Türkmenistan, ulaşım bakımından gelişmiştir. Demiryolu, karayolu, hava yolu ve su yolu ulaşımı ülke ihtiyacını karşılamaktadır. Krasnovodsk-Aşkabat-Merv-Çarçau ana demiryolu hattı, aynı zamanda komşu ülkelere bağlantılıdır. Merv-Kuşka hattı; Afganistan’a Çarçau-Amuderya hattı Rusya’ya kadar uzanmaktadır.
Ülkenin ticareti oldukça canlıdır.2006 yılı itibariyle , ihracat 5.421 milyar dolar , ithalat 3.936 milyar dolardır . Türkmenistana ihracat 2006 yılı itibariyle yaklaşık üçte birini makineler ve demir- çelik ürünleri oluştururken pamuk ve minarel yakıtlar ithalat % 80 ‘ini oluşturmaktadır.



KAYNAK:Prof.Dr. RAMAZAN ÖZEY ASYA COĞRAFYASI